Luật phát bóng (goal kick) mới được áp dụng cách đây 5 năm đã tạo ra một bước ngoặt đáng kể, biến những tình huống tưởng chừng đơn giản trở thành vũ khí tấn công lợi hại.
Sau khi được Man City mang về từ Benfica, Ederson cho thấy cái chân trái của anh giống như một máy bắn đá hơn là một chi của cơ thể con người. Khả năng phất những đường bóng chính xác và mạnh mẽ lên tới hơn 70 mét vượt qua hàng thủ đối phương của thủ môn người Brazil có thể tạo ra những cơ hội tấn công bất ngờ. Chiến thuật này khiến các đội bóng lúng túng ứng phó, bởi nó hoàn toàn mới lạ. Ba tiền đạo của City thường xuyên đứng cao hơn 20 mét so với hàng hậu vệ đối phương, biết rằng mình sẽ không bị thổi việt vị từ những tình huống phát bóng lên.
Trung bình một trận đấu ở Ngoại hạng Anh có 16 quả phát bóng lên, nhiều thứ ba trong các tình huống cố định, chỉ sau ném biên và đá phạt trực tiếp.
Tuy nhiên, trước năm 2017, có lẽ xuất phát từ việc vị trí ở quá xa khung thành đối phương, thế nên những quả phát bóng lên thường được thực hiện tùy tiện, theo quán tính, thiếu tính chiến thuật rõ ràng. Chúng chỉ được xem như một hành động đơn thuần để đưa bóng nhập cuộc trở lại trận đấu, thay vì một tình huống cố định có thể tạo ra cơ hội tấn công tiềm năng.
Phổ biến nhất là hình ảnh các đội đẩy cao đội hình và thủ môn sẽ cố gắng phát bóng thật xa. Trong văn hóa của CĐV Anh, những cú phát bóng thiếu chính xác thường được “tặng” kèm những tiếng “Oooooooooooh…! You’re s**t! Ahhhhhhhhhhhhh!” – ban đầu mục đích là nhằm gây mất tập trung cho thủ môn, nhưng dần dần mang tính chất trêu chọc vui vẻ.
Thế rồi, mùa hè năm 2019, IFAB (cơ quan chịu trách nhiệm về luật bóng đá) tiến hành sửa đổi quy định liên quan đến các quả phát bóng. Theo đó, bóng không còn bắt buộc phải rời khỏi vùng cấm địa của đội phát bóng trước khi một cầu thủ nhận đường chuyền đầu tiên.
Luật việt vị trải qua nhiều lần điều chỉnh, cộng với sự ra đời của VAR đã góp phần đáng kể trong việc thay đổi diện mạo của môn thể thao vua, đặc biệt đối với những khán giả trực tiếp theo dõi các trận đấu. Song, sự thay đổi về luật phát bóng có lẽ là bước cải tiến mang tính cách mạng nhất đối với phong cách chơi bóng của các đội, kể từ sau luật chuyền về – cấm thủ môn bắt bóng bằng tay sau một đường chuyền về không phải bằng đầu, vai hoặc ngực của đồng đội – được áp dụng vào đầu những năm 1990.
Đúng như dự báo, đã có những thay đổi hành vi ngay lập tức kể từ khi đường chuyền đầu tiên trong pha phát bóng được tự do kiểm soát ở bất kỳ đâu trong vùng cấm địa. Số quả phát bóng ngắn ở Premier League tăng đều đặn và hiện nhiều gấp đôi so với mùa giải 2018/19 – thời điểm mà khoảng 3/4 số quả phát bóng được phát thẳng lên phần sân đối phương.
Có thêm một không gian rộng 40m x 16m để nhận bóng có vẻ không mang tính đột phá, nhưng trong 5 năm qua, nó đã đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự trỗi dậy của chiến thuật kèm người một-một, khu trung tuyến có khoảng trống và chiến thuật chuyền bóng bổng để thoát lớp pressing tuyến đầu của đối thủ.
Đây cũng là ba trong số những chủ đề được nhấn mạnh trong báo cáo chiến thuật của đội ngũ quan sát kỹ thuật UEFA từ Euro 2024 vừa qua. Điển hình là cách Slovakia dụ tuyển Anh pressing bắt người một-một trên toàn mặt sân, từ đó thoát pressing bằng một đường chuyền bổng dài vượt tuyến và suýt ghi bàn. Hay như Hà Lan tạo ra sự áp đảo quân số ở giữa sân trước những tình huống pressing tầm cao của tuyển Áo.
Chính vì thế, hình ảnh các cầu thủ tập trung thành cụm quanh khu vực vùng cấm địa của đội phát bóng, còn một nhóm khác ở trên nửa sân đối diện và tồn tại một khoảng trống rộng lớn giữa hai nhóm đó đã trở thành cảnh tượng phổ biến tại các giải đấu hàng đầu châu Âu.
“Nhiều người từng đánh giá thấp tác động của luật mới,” Arsene Wenger, cựu HLV Arsenal và hiện là Giám đốc Phát triển Bóng đá Toàn cầu của FIFA, nhận định vào năm ngoái. “Quy định này được đưa ra nhằm tăng tốc độ và tính hấp dẫn của trận đấu, nhưng tác động của nó còn vượt xa những mục tiêu ban đầu. Chiến thuật được áp dụng giờ đây qua những quả phát bóng là thu hút đối thủ ra xa khung thành càng nhiều càng tốt, để tìm cơ hội phá tuyến. Nếu vượt qua được lớp pressing đầu tiên, đội tấn công sẽ có cả một không gian rộng lớn lên tới nửa sân đấu trước mặt để tạo ra nguy hiểm. Đó là lợi thế có được ngay từ khâu triển khai bóng ở tuyến dưới.”
Tuy nhiên, làm thế nào mà xu hướng này có thể lan rộng nhanh chóng đến vậy? Và tại sao việc một trung vệ chuyền bóng cho thủ môn, cũng như theo chiều ngược lại, lại trở thành điều bình thường?
Arsenal là một ví dụ điển hình cho chiến thuật này, với trung vệ Gabriel thực hiện đường chuyền cho thủ thành David Raya, trước khi Raya tung ra đường bóng dài hướng đến Kai Havertz trên hàng công và cả hàng tiền vệ Arsenal lập tức lao về phía trước hỗ trợ.
Một HLV kiêm phân tích viên giấu tên tại một CLB lớn châu Âu đã chia sẻ rằng: “Ngay sau khi luật thay đổi, điều đầu tiên xảy ra là quá trình triển khai bóng trở nên dễ dàng hơn, vì bạn không cần thực hiện một đường chuyền dài vượt qua vùng cấm, vốn sẽ tạo cơ hội cho đội pressing áp sát sớm.”
“Trước đây, nếu thủ môn chuyền bóng cho trung vệ, đội hình sẽ bị khóa về một phía. Tuy nhiên, hiện tại, nếu hậu vệ chuyền bóng cho thủ môn, đội hình sẽ bó ở giữa sân. Hiện nay, hầu hết các đội pressing đều đưa tiền vệ vào vùng cấm, dẫn đến không gian phòng thủ mở rộng đáng kể. Việc duy trì một khối đội hình chặt chẽ trở nên khó khăn hơn, vì để gây áp lực tầm cao lên đối thủ, các tiền vệ phải theo kèm tiền vệ của đối phương, mở ra khoảng trống phía sau họ.”
“Câu hỏi đặt ra cho đối thủ là liệu họ có sẵn sàng chấp nhận rủi ro với tuyến thủ bị đặt ở thế 3v3 hoặc 4v4 để gây áp lực tầm cao hay không? Các đội bóng nhận thức được rằng họ cần phải tăng cường nhân sự lên phía trên để buộc đối thủ phát bóng bằng những đường chuyền dài, dẫn đến sự phổ biến của chiến thuật pressing kèm người một-một.”
Tuy nhiên, mọi hành động đều dẫn đến phản ứng tương thích, và các đội triển khai bóng từ tuyến dưới đã tìm cách tạo ra những tình huống “chuyển đổi trạng thái giả” (“false transition” hay “artificial transition”) bằng cách cô lập các tiền đạo của mình ở phần sân đối phương.
Cũng vị HLV kiêm phân tích viên giấu tên chia sẻ: “Để đối phó, các đội ở giai đoạn triển khai bóng tấn công đã điều chỉnh chiến thuật. Nếu đối thủ dồn 6-7 cầu thủ lên ¼ cuối sân để gây áp lực, chúng tôi sẽ sử dụng thủ môn có khả năng phát bóng dài, đưa quả bóng vượt qua tuyến thủ của họ. Giờ đây không còn khoảng trống giữa các tuyến để đứng yên và xử lý bóng. Các mô hình đã thay đổi – cố tình mở ra những khoảng trống, sau đó di chuyển đến khoảng trống đó đúng lúc, trở thành người tự do, từ đó mà cầu thủ có thể chạy và người kèm buộc phải phản ứng ngược trở lại.”
Inter Milan dưới thời Antonio Conte là một trong những đội bóng tận dụng hiệu quả nhất luật phát bóng mới trong những mùa giải đầu tiên. Là một HLV ưa thích lối chơi dựa trên những mô hình được dàn dựng sẵn trên sân tập, Conte đã tận dụng lợi thế bằng cách thao túng cách bố trí nhân sự của đối thủ để tạo khoảng trống cho các tiền đạo của mình đánh chiếm.
Gần đây, tuyển Đức cũng đã cho thấy sự sáng tạo trong việc sử dụng các quả phát bóng lên. Các trận giao hữu hồi tháng 3 năm nay cho thấy tính đa dạng trong chiến thuật triển khai bóng từ tuyến dưới. Lấy ví dụ, trong trận gặp Hà Lan, thủ môn Manuel Neuer chủ động di chuyển lên phía trước cùng với bóng. Đồng thời, các tiền vệ trung tâm di chuyển dạt ra khỏi trung tâm, kéo theo người kèm của đối thủ, từ đó mở ra lane chuyền bóng ở trung lộ hướng tới Havertz. Đường chuyền từ Neuer là tín hiệu kích hoạt cho đợt tấn công, các vệ tinh xung quanh Havertz sẵn sàng di chuyển đến gần để hỗ trợ. Sau pha nhận bóng làm tường của Havertz, tuyển Đức tạo ra thế tấn công 4v4.
Luật phát bóng mới đã tạo điều kiện để các HLV triển khai các chiến thuật mới, mang đến sự đa dạng trong cách tìm kiếm lợi thế từ những pha triển khai bóng.
HLV trưởng của Southampton, Russell Martin, là một trong những nhà cầm quân tiên phong trong việc cải tổ cấu trúc đội hình. Chiến thuật của Southampton là một trung vệ lùi xuống ngang hàng thủ môn để nhận bóng và chờ tiền đạo đối phương áp sát, trước khi thực hiện đường chuyền trả lại cho thủ môn, người bấy giờ đã di chuyển lên trước 10m để trở thành mắt xích tự do, tương tự như một trung vệ khác.
Roberto De Zerbi, tân truyền trưởng của Olympique Marseille, cho thấy sự táo bạo của mình khi ưu tiên sử dụng những tình huống phát bóng ngắn trong quãng thời gian còn dẫn dắt Brighton tại Premier League. Tuy nhiên, thời còn dẫn dắt Sassuolo ở Italia và Shakhtar Donetsk ở Ukraine, ông còn mạo hiểm hơn trong các thử nghiệm của mình. Trong mùa giải 2020/21 khi ra mắt Shakhtar Donetsk, De Zerbi thường xuyên triển khai chiến thuật dụ đối phương pressing bằng cách cho 4 cầu thủ bên trong vùng cấm chơi bóng với nhau. Đối thủ sẽ bị kéo về một bên cánh, từ đó đội bóng của De Zerbi có thể tìm kiếm người tự do ở trung lộ.
Mùa giải trước, St. Pauli, đội bóng mà HLV Fabian Hurzeler (người kế nhiệm De Zerbi tại Brighton) còn dẫn dắt, đã áp dụng nhiều đường nét chiến thuật mạo hiểm trong hành trình thăng hạng lên Bundesliga. Điểm chung trong các chiến thuật này là vai trò chủ động cầm bóng dâng lên để tham gia tấn công của thủ môn sau khi nhận bóng từ hậu vệ. Điều này có nghĩa là những cú phát bóng của thủ môn St. Pauli thường hướng đến gần khung thành đối phương hơn, với đội hình dâng cao để tranh chấp bóng hai.
Đội bóng cũ của Arne Slot, tân thuyền trưởng Liverpool, là Feyenoord, cũng tìm cách chơi bóng ngắn trong pha phát bóng, từ đó xuyên qua lớp pressing tuyến đầu của đối thủ, với sự táo bạo đáng nể. Trong một tình huống đáng chú ý trước NEC Nijmegen ở giải VĐQG Hà Lan đầu năm nay, thủ thành Justin Bijlow của Feyenoord được yêu cầu đứng yên với bóng và trì hoãn đường chuyền cho đến thời khắc quyết định. Trung vệ Thomas Beelen thì tự tin cầm dẫn bóng ngay bên trong vùng cấm địa và chờ đợi khoảng trống xuất hiện để thoát pressing.
Đây là cách tiếp cận có phần tự do hơn, nhưng cũng đi kèm với những rủi ro ngay trong chính vùng cấm địa – điều mà nhiều đội đã phải nếm trải trong 5 năm qua. Chính vì vậy, chiến thuật đặt bẫy bằng một đường chuyền về cho thủ môn và sau đó phát bóng dài lên phía trên vẫn là lựa chọn phổ biến với hầu hết các đội.
Bóng đá đã trải qua một cuộc cách mạng đáng kể trong 5 năm qua kể từ khi luật phát bóng mới ra đời và chúng ta mới chỉ bắt đầu hiểu được sự đa dạng chiến thuật mà bóng đá có thể mang lại.
Dịch từ bài viết của Jordan Campbell trên The Athletic