1. Tên gọi
Phát thanh viên quá cố người Tây Ban Nha Andrés Montes thường được ghi nhận là người đã đặt ra và phổ biến cụm từ tiki taka trong những buổi bình luận trên truyền hình của ông tại World Cup 2006,
Trong bài bình luận trực tiếp trận Tây Ban Nha gặp Tunisia, Montes đã sử dụng cụm từ để mô tả phong cách chuyền bóng chính xác, theo hướng hoa mỹ của Tây Ban Nha: "Estamos tocando tiki-taka tiki-taka" (Tạm dịch: "chúng tôi đang chơi tiki taka tiki taka").
2. Khái niệm cơ bản
Tiki-taka hay Tiqui-taca là một phong cách chơi bóng đá đặc trưng bởi những đường chuyền ngắn và việc di chuyển, đưa bóng qua các tuyền nhằm duy trì quyền kiểm soát bóng. Phong cách này chủ yếu gắn liền với đội tuyển quốc gia Tây Ban Nha kể từ năm 2006 bởi các huấn luyện viên Luis Aragonés và Vicente del Bosque.
ĐT Tây Ban Nha thành công nhờ lối đá tiki taka |
Lối chơi Tiki-taka cũng được được Barcelona áp dụng từ năm 2009, đặc biệt là dưới thời của huấn luyện viên Pep Guardiola. Tuy nhiên, Guardiola đã phủ nhận việc Barca đá theo kiểu tiki taka. Ông từng phát biểu: "Barca không đá tiki taka. Tôi ghê tởm tất cả những đường chuyền chỉ vì lợi ích của nó."
Sự phát triển và ảnh hưởng của tiki taka bắt nguồn từ nhiệm kỳ huấn luyện viên của Johan Cruyff vào đầu những năm 1990 cho đến nay. Bàn thắng đầu tiên được công nhận là xuất phát từ lối đá tiki taka là bàn thắng của Sergio Ramos tại vòng loại UEFA Euro 2008, diễn ra tại Aarhus (Đan Mạch) vào ngày 13 tháng 10 năm 2007.
Bàn thắng của Ramos đến sau khi có 9 cầu thủ thực hiện 28 đường chuyền với 65 lần chạm bóng trong 75 giây. Tây Ban Nha cũng là đội lên ngôi ở giải đấu năm đó.
Barcelona cũng là đại diện tiêu biểu cho lối đá tiki taka |
Về nguyên tắc, có thể coi tiki taka là lối chơi kết hợp giữa "chuyền" (tiếng Tây Ban Nha: tiqui) và "chạy" (Taca). Những đường chuyền của lối đá này đa phần ở cự ly trung bình - ngắn và tần số di chuyển không bóng của cầu thủ ở mức cao. Hai yếu tố này đan xen với nhau, làm cho đội chơi Tiqui-Taca luôn kiểm soát được bóng và có cơ hội xuyên phá hàng phòng ngự đối phương.
3. Lịch sử hình thành và phát triển của lối đá tiki taka
3.1. Tiền thân
Trước khi thuật ngữ tiki taka được phổ biến rộng rãi, đã có những chiến thuật tương tự xuất hiện ở thời kỳ đầu của bóng đá hiện đại. Có thể kể tới Schalker Kreisel ("con quay Schalke"), giúp FC Schalke 04 giành được sáu chức vô địch Đức từ năm 1934 đến năm 1942. Ngoài ra, trường phái bóng đá tổng lực được sử dụng bởi Ajax Amsterdam và đội tuyển quốc gia Hà Lan trong những năm 1970 cũng mang nhiều nét tương đồng.
HLV Angelo Niculescu cũng từng áp dụng một phong cách được cho là tiền thân của tiki taka (thuật ngữ tiếng Romania là "tạm thời", có nghĩa là "trì hoãn"). Đội tấn công sẽ cố gắng giữ quyền kiểm soát bóng càng lâu càng tốt, sử dụng các đường chuyền ngắn và lặp đi lặp lại cho đến khi tìm thấy lỗ hổng ở hàng thủ đối phương.
Nhờ sử dụng chiến thuật này, ông đã biến đổi đội tuyển quốc gia Romania và giúp họ vượt qua vòng loại để tham dự World Cup Mexico 1970 sau 32 năm vắng bóng.
3.2. Hình thành
Có thể xem "cha đẻ" của tiki taka là huyền thoại bóng đá người Hà Lan Johan Cruyff và nơi khai sinh của nó là FC Barcelona. Cruyff từng thi đấu cho Barcelona giai đoạn 1973-1978. Năm 1979, Cruyff đã góp phần tích cực trong cuộc cách mạng thay đổi lối chơi của Barcelona, cội nguồn là từ lò đào tạo cầu thủ trẻ La Masia của đội bóng.
Johan Cruyff (phải) được cho là phát triển tiki taka từ bóng đá tổng lực do HLV Rinus Michels khai sinh |
Chính Johan Cruyff đã kế thừa và hoàn thiện trường phái Bóng đá tổng lực của huyền thoại Rinus Michels, giúp đội tuyển quê hương Hà Lan trở thành một cường quốc bóng đá, đỉnh cao là chức vô địch EURO 1988. Ông đã để lại nhiều dấu ấn chiến thuật mới mẻ, như để 7-8 cầu thủ dâng lên phần sân đối phương hay để một hậu vệ có thể tham gia tấn công cũng như tiền đạo lại lùi về phòng ngự.
Đội tuyển Hà Lan khi đó thường thua sút về mặt thể lực so với phần còn lại của châu Âu. HLV Rinus Michels đã lấp đi nhược điểm này bằng sơ đồ chiến thuật 4-3-3 với nhiều nhóm phối hợp giữ ba người với tốc độ cao. Cả đội hình co giãn rất đều đặn, công thủ vẹn toàn mà cầu thủ ít bị xuống sức... Có thể nói, tiki taka ngày nay là một "phiên bản cải tiến" của Bóng đá tổng lực.
Ngày nay, mọi cầu thủ của Barcelona (từ đội hình chính, đến dự bị, đến lứa cầu thủ trẻ) đều biết và phải biết chơi Tiqui-Taca. Tất cả đều ghi ơn tượng đài Johan Cruyff. Tuy nhiên huấn luyện viên Sergio Batista từng lên tiếng khẳng định tiki taka là sản phẩm của bóng đá Argentina.
3.3. Phát triển và đỉnh cao
Nếu Johan Cruyff được coi là cha đẻ khai sinh ra tiki taka thì Pep Guardiola chính là người nâng tầm và đưa lối chơi này lên đến đỉnh cao. Pep Guardiola là cựu cầu thủ Barcelona và cũng là huấn luyện viên trưởng câu lạc bộ này trong giai đoạn 2009-2012. Đây là một trong những giai đoạn hoàng kim nhất trong lịch sử câu lạc bộ.
Barca vô địch Champions League 2008/2009 |
Sơ đồ chiến thuật lý tưởng cho tiki taka là 4-3-3, hay đôi khi có biến thể là 4-1-2-3 hoặc 3-4-3. Bên cạnh đó, đi kèm phải là lối tấn công phối hợp nhóm và phòng ngự khu vực đạt độ ăn ý cao.
Như đã nói, tiki taka là chuyền và chạy. Bóng được chuyền sệt và chuyền liên tục từ cầu thủ này sang cầu thủ khác. Các cầu thủ không có bóng phải linh động di chuyển để đón bóng. Nhưng vì chỉ tăng tốc và di chuyển trong phạm vi ngắn nên cầu thủ mất sức không nhiều; ngược lại, đội đối phương nếu không thích nghi sẽ bị mất sức do đeo bám và dễ bị rối loạn đội hình.
Nhìn chung, cũng như nhiều loại hình chiến thuật khác, chiến thuật này cần có sự co giãn nhịp nhàng liên tục, khi hàng công dâng cao, hàng thủ cũng phải dâng cao và ngược lại để đảm bảo cự ly đội hình hợp lý.
4. Nhược điểm của tiki taka
Với tiki taka, cầm và kiểm soát bóng là yêu cầu tối thượng. Trong bóng đá hiện đại, phòng thủ để cướp bóng trong chân đối phương dễ hơn nhiều so với nghĩ cách ghi bàn: chỉ tích tắc không tập trung là sẽ mất bóng vào chân đối phương, rất nguy hiểm cho khung thành đội nhà.
Inter Milan từng đánh bại Barca hùng mạnh năm 2010 |
Do đó, đội chơi tiki taka phải sở hữu đội hình - từ hậu vệ đến tiền đạo - gồm những cá nhân có trình độ kỹ thuật điêu luyện: khả năng rê dắt bóng, chuyền bóng chính xác, loại bỏ sự đeo bám của cầu thủ đối phương, phản ứng nhanh nhạy... Lối đá này đòi hỏi một nhạc trưởng ở trung tâm hàng tiền vệ để phân phối bóng đi khắp mặt sân.
Thực tế từ năm 2008 đến nay, trong các trận đấu của Barcelona hay tuyển Tây Ban Nha, thời gian kiểm soát bóng trung bình của họ không bao giờ dưới 60%. Một phần do họ đã đạt đến mức nhuần nhuyễn chiến thuật tiki taka, phần khác do trong đội hình họ có những cầu thủ cầm bóng siêu hạng như Lionel Messi, Xavi, Andrés Iniesta, Sergio Busquets, Gerard Piqué...
Chuyền bóng cũng là yêu cầu rất quan trọng trong khâu kiểm soát bóng. Để giảm thời gian (tức là tăng tốc độ) cho một pha phối hợp, bóng phải được chuyền nhanh - gọn - chính xác. Những đường chuyền hỏng (làm đồng đội khó khăn khi tiếp bóng, chuyền bóng vào vị trí đối phương...) là kẻ thù của tiki taka.
Tiki taka yêu cầu tập thể có những cầu thủ kiểm soát bóng xuất sắc |
Các đội bóng cũng có nhiều cách để phá lối chơi tiki taka. Việc "dựng xe bus" là điều mà các đội bóng thường làm khi đối đầu đội bóng sử dụng đấu pháp này. Các đội chơi phòng ngự chặt, đá lăn xả và rình rập, chờ sơ hở để phản công là phương án để phá lối đá tiki taka.
5. Những đội bóng tạo nên tên tuổi với lối đá tiki taka
ĐT Tây Ban Nha và Barcelona được cho là hai đại diện tiêu biểu nhất cho thành công của một đội bóng thành công nhờ lối đá tiki taka. "La Roja" giành ba danh hiệu lớn liên tiếp từ 2008 - 2012 nhờ lối đá tiki taka được HLV Luis Aragones và Vincente del Bosque thực hiện.
Barcelona dưới triều đại của Pep Guardiola cũng được coi là đỉnh cao của một CLB thi đấu theo trường phái trên. Cú ăn sáu thần thánh ở mùa giải 2008/2009 hay trận chung kết Champions League 2010/2011 là hai giải đấu cho thấy sự thống trị của Barcelona cùng lối chơi tiki taka.